زمان تقریبی مطالعه: 12 دقیقه
 

شهر حجر




حِجْر، شهری در شمال‌غربی عربستان است.


۱ - مکان شهر



این شهر در ناحیه ی ا وادی حجر ، میان مدینه و تبوک ، و بین حجاز و شام واقع است.
[۱] عبداللّه‌ بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۲، ص۴۲۶، چاپ مصطفی سقّا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲] یاقوت حموی،معجم البلدان، ذیل مادّه.

به گفته ابن‌خرداذبه،
[۳] ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۱۵۰.
[۴] ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۱۹۱.
حجر در میانه دمشق و مکه ، و بین جُنَینه و وادی‌القُری واقع است.

۲ - نام


نام این شهر را لغت‌شناسانی چون ابن‌درید
[۵] ابن‌درید، کتاب جمهرة اللغة، ج۱، ص۴۳۶، چاپ رمزی منیربعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸.
و جغرافیانویسان و مورخانی مانند ابن‌حائک
[۶] ابن‌حائک، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۲۴۵، چاپ محمد بن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹.
و اصفهانی
[۷] حسن‌ بن عبداللّه اصفهانی، بلاد العرب، ج۱، ص۳۹۷، چاپ حمد جاسر و صالح علی، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
و ابن‌بطوطه
[۸] ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۲۷، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
به صورت حِجْر یا حجرثمود ضبط کرده‌اند؛ اما صورتهای دیگری نیز از این نام دیده شده است.
حجر در سده پنجم پیش از میلاد ، در منابع لاتین اگره نامیده می‌شد و از شهرهای حجاز بود.
[۹] جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۲، ص۴۸، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.

در سال ۶۵ق‌م، نبطیان بر حجر مسلط شدند و ظاهرآ اوج شکوفایی حجر پیش‌از اسلام در دوران آن‌ها بوده است.
[۱۰] جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۲، ص۲۴۹، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.


۳ - اهمیت تاریخی


اهمیت تاریخی حجر به حضور قوم ثمود در این محل بازمی‌گردد و به همین سبب، بسیاری آن را دیار ثمود نیز نامیده‌اند.
[۱۱] ابن‌قتیبه، المعارف، ج۱، ص۱۸، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۲] مقدسی، ج۱، ص۶۷.
[۱۳] عبداللّه‌ بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۲، ص۴۲۶، چاپ مصطفی سقّا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۴] یاقوت حموی،معجم البلدان، ذیل مادّه.


۴ - در زمان پیامبر


حجر در زمان پیامبر اکرم در قلمرو اسلامی قرار گرفت و پیامبر پیش از غزوه تبوک شبی با یاران خود در حجر بیتوته کرد، اما یاران خود را از آشامیدن آب چاه‌ها و وضو گرفتن با آن و داخل شدن به خانه‌های بازمانده از اهل ثمود برحذر داشت.
[۱۵] ابن‌هشام، السیرةالنبویة، ج۴، ص۱۶۴ـ۱۶۵، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، (بی‌تا).
[۱۶] محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۲، ص۱۳۲ـ ۱۳۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۱۷] عبداللّه‌ بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۲، ص۴۲۶، چاپ مصطفی سقّا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

برخی بر آن‌اند که منظور از جبال در آیه ۸۲ سوره حجر ، کوههای اَثالِث (یا اثالب) نزدیک حجر است.
[۱۸] ابوالقاسم‌ بن احمد جیهانی، اشکال العالم، ج۱، ص۴۷، ترجمه علی‌ بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ش.
[۱۹] یاقوت حموی،معجم البلدان، ذیل مادّه.
[۲۰] اسماعیل‌ بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، ج۱، ص۸۹، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰.

در بیش‌تر منابع اسلامی، نام حجر همراه وادی‌القُری آمده است.
[۲۱] ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۱۵۰.
[۲۲] اصطخری، ج۱، ص۱۹.
[۲۳] ابوالقاسم‌ بن احمد جیهانی، اشکال العالم، ج۱، ص۴۷، ترجمه علی‌ بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ش.
[۲۴] عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه ‌جزیرةالعرب، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.


۵ - دارای مسجد


به گفته ابن‌هشام ،
[۲۵] ابن‌هشام، السیرةالنبویة، ج۴، ص۱۷۴، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، (بی‌تا).
این شهر دارای مسجدی بوده که احتمالاً‌ همان مسجدی است که مقدسی
[۲۶] مقدسی، ج۱، ص۸۴.
آن را مسجد صالح خوانده است.
در قرن سوم، حجر بازاری داشت که از اهمیت تجاری شهر حکایت می‌کند،
[۲۷] حسن‌ بن عبداللّه اصفهانی، بلاد العرب، ج۱، ص۳۹۷، چاپ حمد جاسر و صالح علی، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
اما در سده چهارم، روستایی کوچک با ساکنان اندک وصف شده است
[۲۸] اصطخری، ج۱، ص۱۹.
[۲۹] ابوالقاسم‌ بن احمد جیهانی، اشکال العالم، ص۴۷، ترجمه علی‌ بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ش
.
در اواخر همین سده، مقدسی
[۳۰] مقدسی، ج۱، ص۵۳.
آن را از شهرهای کوچک ناحیه قُرح به مرکزیت وادی‌القری به شمار آورده و از چاههای بسیار و کشتزارهای آن سخن گفته است.
[۳۱] ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۲۷، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.

حجر موقعیت و اهمیت ارتباطی نیز داشته، چرا که شهری در مسیر مکه بوده است و کاروانهای حجاج شام در آن‌جا منزل می‌کردند.
[۳۲] اسماعیل‌ بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، ج۱، ص۸۹، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰.

مطالب مربوط به حجر، از سده هشتم تا دوره معاصر اندک است.
در سده هشتم، حمداللّه مستوفی
[۳۳] حمداللّه مستوفی، نزهة القلوب، ج۱، ص۱۵.
و در سده چهاردهم، کحّاله
[۳۴] عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه ‌جزیرةالعرب، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
و فؤاد حمزه
[۳۵] فؤاد حمزه، قلب جزیرةالعرب، ج۱، ص۲۲۰، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
آنجا را قریه‌ای در وادی‌القری ذکر کرده‌اند.

۶ - نام آن در زمان فعلی


امروزه حجر، مدائن صالح نامیده می‌شود که برگرفته از نام حضرت صالح علیه‌السلام، پیامبر قوم ثمود، است.

۷ - تقسیمات سیاسی


از لحاظ تقسیمات سیاسی، این شهر تابع شهرستانِ (محافظه) علاء از استانِ (منطقه) مدینه است و با شهر علاء (مرکز محافظه) حدود ۲۵ کیلومتر فاصله دارد، در ۱۱۰ کیلومتری جنوب‌غربی شهر تیماء واقع است و با راه فرعی به طول بیش از پنجاه کیلومتر به راه اصلی مدینه ـ تبوک متصل می‌شود.
[۳۶] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۴ـ۱۵، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۳۷] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۹۰، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۳۸] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۲۳۷، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

نخستین مستشرقی که در نیمه دوم سده سیزدهم/ نوزدهم به این شهر رفت و تصاویری از آن تهیه کرد، داوتی بود، سپس اویتینگ و اوبر و فیلبی از آن‌جا دیدن کردند.
در ۱۳۲۵/ ۱۹۰۷ ژوسن و ساویناک نیز ساختمانهای مدائن صالح را به تفصیل شرح دادند.
[۳۹] فؤاد حمزه، قلب جزیرةالعرب، ج۱، ص۲۲۰، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.


۸ - آثار باقی مانده


از حجر کتیبه‌های بسیاری به زبانهای گوناگون و آثار متعددی، از جمله قصر بِنت و بیت شیخ، باقی‌مانده است.
[۴۰] جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۸، ص۱۷۵ـ۱۷۶، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
[۴۱] جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۸، ص۲۱۰، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
[۴۲] فؤاد حمزه، قلب جزیرةالعرب، ج۱، ص۲۲۰ـ ۲۲۱، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.

به‌جز حجرِ وادی‌القری یا حجرِ ثمود، مکان یا شهرهای دیگری با همین نام در منابع قدیم و جدید دیده می‌شود که بیش‌تر در جزیرةالعرب‌اند و در میان آن‌ها حِجر یا حَجر یمامه از بقیه معروف‌تر است و درباره آن، که در قدیم محل بازارهای اعراب و مدتی مرکز ناحیه یمامه بوده است، مطالب فراوانی هست
[۴۳] ابراهیم‌ بن اسحاق حربی، کتاب‌المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۱۶ـ۶۱۷، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۴۴] ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۱۵۱.
[۴۵] ابن‌حائک، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۲۷۴، چاپ محمد بن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹.
[۴۶] حسن‌ بن عبداللّه اصفهانی، ج۱، ص۱۳۴، بلاد العرب، چاپ حمد جاسر و صالح علی، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۴۷] اسماعیل‌ بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، ج۱، ص۹۷، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰.
[۴۸] عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه ‌جزیرةالعرب، ج۱، ص۳۳، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۴۹] عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه ‌جزیرةالعرب، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۵۰] ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، ص۴۸ـ ۴۹، شوقی ابوخلیل، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲
.
حجراسماعیل ، نیز گاهی حجرِ مکه خوانده شده است.
به‌جز این دو، رود و شهر حجر در حضرموت یا حجرِ یمن،
[۵۱] یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۰۱.
[۵۲] ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۱۴۳.
[۵۳] عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه ‌جزیرةالعرب، ج۱، ص۵۲۸، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
حُجر که موضع و بخشی از مِخلاف در یمن بوده
[۵۴] ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۱۴۱.
[۵۵] ابوالفداء، ص۸۹، اسماعیل‌ بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰
، حِجر بصره
[۵۶] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۴۲۵.
[۵۷] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۴۲۸.
و حَجرِ منطقه بحرین
[۵۸] ابن‌حائک، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۲۴۹، چاپ محمد بن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹.
نیز معروف‌اند.
نام حجر در اشعار جمیل‌ بن عبداللّه
[۵۹] جمیل‌ بن عبداللّه، دیوان، ج۱، ص۳۶، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
[۶۰] جمیل‌ بن عبداللّه، دیوان، ج۱، ص۷۰، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
[۶۱] جمیل‌ بن عبداللّه، دیوان، ج۱، ص۱۳۸، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
آمده است که بر حجر ثمود دلالت دارد.

۹ - فهرست منابع


(۱) ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۲) ابن‌حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمد بن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹.
(۳) ابن‌خرداذبه.
(۴) ابن‌درید، کتاب جمهرة اللغة، چاپ رمزی منیربعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸.
(۵) ابن‌قتیبه، المعارف، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۶) ابن‌هشام، السیرةالنبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، (بی‌تا).
(۷) اسماعیل‌ بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰.
(۸) شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۹) محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
(۱۰) اصطخری.
(۱۱) حسن‌ بن عبداللّه اصفهانی، بلاد العرب، چاپ حمد جاسر و صالح علی، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
(۱۲) اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
(۱۳) عبداللّه‌ بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقّا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۴) جمیل‌ بن عبداللّه، دیوان، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
(۱۵) جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
(۱۶) ابوالقاسم‌ بن احمد جیهانی، اشکال العالم، ترجمه علی‌ بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ش.
(۱۷) ابراهیم‌ بن اسحاق حربی، کتاب‌المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۸) حمداللّه مستوفی، نزهة القلوب.
(۱۹) طبری، تاریخ (بیروت).
(۲۰) فؤاد حمزه، قلب جزیرةالعرب، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
(۲۱) عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه ‌جزیرةالعرب، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
(۲۲) مقدسی.
(۲۳) یاقوت حموی،معجم البلدان.
(۲۴) یعقوبی، تاریخ.

۱۰ - پانویس

 
۱. ↑ عبداللّه‌ بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۲، ص۴۲۶، چاپ مصطفی سقّا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲. ↑ یاقوت حموی،معجم البلدان، ذیل مادّه.
۳. ↑ ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۱۵۰.
۴. ↑ ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۱۹۱.
۵. ↑ ابن‌درید، کتاب جمهرة اللغة، ج۱، ص۴۳۶، چاپ رمزی منیربعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸.
۶. ↑ ابن‌حائک، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۲۴۵، چاپ محمد بن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹.
۷. ↑ حسن‌ بن عبداللّه اصفهانی، بلاد العرب، ج۱، ص۳۹۷، چاپ حمد جاسر و صالح علی، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۸. ↑ ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۲۷، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۹. ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۲، ص۴۸، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
۱۰. ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۲، ص۲۴۹، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
۱۱. ↑ ابن‌قتیبه، المعارف، ج۱، ص۱۸، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۲. ↑ مقدسی، ج۱، ص۶۷.
۱۳. ↑ عبداللّه‌ بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۲، ص۴۲۶، چاپ مصطفی سقّا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۴. ↑ یاقوت حموی،معجم البلدان، ذیل مادّه.
۱۵. ↑ ابن‌هشام، السیرةالنبویة، ج۴، ص۱۶۴ـ۱۶۵، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، (بی‌تا).
۱۶. ↑ محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۲، ص۱۳۲ـ ۱۳۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۱۷. ↑ عبداللّه‌ بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۲، ص۴۲۶، چاپ مصطفی سقّا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۸. ↑ ابوالقاسم‌ بن احمد جیهانی، اشکال العالم، ج۱، ص۴۷، ترجمه علی‌ بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ش.
۱۹. ↑ یاقوت حموی،معجم البلدان، ذیل مادّه.
۲۰. ↑ اسماعیل‌ بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، ج۱، ص۸۹، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰.
۲۱. ↑ ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۱۵۰.
۲۲. ↑ اصطخری، ج۱، ص۱۹.
۲۳. ↑ ابوالقاسم‌ بن احمد جیهانی، اشکال العالم، ج۱، ص۴۷، ترجمه علی‌ بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ش.
۲۴. ↑ عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه ‌جزیرةالعرب، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۲۵. ↑ ابن‌هشام، السیرةالنبویة، ج۴، ص۱۷۴، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، (بی‌تا).
۲۶. ↑ مقدسی، ج۱، ص۸۴.
۲۷. ↑ حسن‌ بن عبداللّه اصفهانی، بلاد العرب، ج۱، ص۳۹۷، چاپ حمد جاسر و صالح علی، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۲۸. ↑ اصطخری، ج۱، ص۱۹.
۲۹. ↑ ابوالقاسم‌ بن احمد جیهانی، اشکال العالم، ص۴۷، ترجمه علی‌ بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ش
۳۰. ↑ مقدسی، ج۱، ص۵۳.
۳۱. ↑ ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۲۷، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۳۲. ↑ اسماعیل‌ بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، ج۱، ص۸۹، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰.
۳۳. ↑ حمداللّه مستوفی، نزهة القلوب، ج۱، ص۱۵.
۳۴. ↑ عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه ‌جزیرةالعرب، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۳۵. ↑ فؤاد حمزه، قلب جزیرةالعرب، ج۱، ص۲۲۰، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۳۶. ↑ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۴ـ۱۵، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۳۷. ↑ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۹۰، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۳۸. ↑ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۲۳۷، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۳۹. ↑ فؤاد حمزه، قلب جزیرةالعرب، ج۱، ص۲۲۰، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۴۰. ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۸، ص۱۷۵ـ۱۷۶، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
۴۱. ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۸، ص۲۱۰، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
۴۲. ↑ فؤاد حمزه، قلب جزیرةالعرب، ج۱، ص۲۲۰ـ ۲۲۱، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۴۳. ↑ ابراهیم‌ بن اسحاق حربی، کتاب‌المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۱۶ـ۶۱۷، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۴۴. ↑ ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۱۵۱.
۴۵. ↑ ابن‌حائک، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۲۷۴، چاپ محمد بن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹.
۴۶. ↑ حسن‌ بن عبداللّه اصفهانی، ج۱، ص۱۳۴، بلاد العرب، چاپ حمد جاسر و صالح علی، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۴۷. ↑ اسماعیل‌ بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، ج۱، ص۹۷، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰.
۴۸. ↑ عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه ‌جزیرةالعرب، ج۱، ص۳۳، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۴۹. ↑ عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه ‌جزیرةالعرب، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۵۰. ↑ ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، ص۴۸ـ ۴۹، شوقی ابوخلیل، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲
۵۱. ↑ یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۰۱.
۵۲. ↑ ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۱۴۳.
۵۳. ↑ عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه ‌جزیرةالعرب، ج۱، ص۵۲۸، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۵۴. ↑ ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۱۴۱.
۵۵. ↑ ابوالفداء، ص۸۹، اسماعیل‌ بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰
۵۶. ↑ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۴۲۵.
۵۷. ↑ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۴۲۸.
۵۸. ↑ ابن‌حائک، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۲۴۹، چاپ محمد بن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹.
۵۹. ↑ جمیل‌ بن عبداللّه، دیوان، ج۱، ص۳۶، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
۶۰. ↑ جمیل‌ بن عبداللّه، دیوان، ج۱، ص۷۰، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
۶۱. ↑ جمیل‌ بن عبداللّه، دیوان، ج۱، ص۱۳۸، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۶.


۱۱ - منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «شهر حجر»، شماره۵۸۴۱.    


رده‌های این صفحه : جغرافیای اسلامی | عربستان




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.